Վարչապետ Նիկոլ Փաշինեան, ելոյթ ունենալով 44-օրեայ պատերազմին հանգամանքները ուսումնասիրող խորհրդարանական Քննիչ Յանձնաժողովին մէջ, անդրադարձավ շարք մը հարցերու, մասնաւորապէս, թէ ինչո՞ւ փաստաթուղթը ստորագրուեցաւ եւ պատերազմը կանգ առաւ Նոյեմբեր 9-ին, ինչպէ՞ս ինկաւ Շուշին, ի՞նչ լրացուցիչ պահանջներ ներկայացուցած էր Իլհամ Ալիեւը, որոնք ինք մերժած է։
Փաշինեան պարզաբանեց, որ 2020-ի Նոյեմբեր 9-ի յայտարարութիւնը ստորագրելու համար շրջադարձային էր Շուշիի անկումը։
«Շուշիի կորստից յետոյ, ըստ էութեան, հարուածի տակ էր յայտնուելու Ստեփանակերտը, անխուսափելիօրէն պիտի ուժեղանար ճնշումը Լեռնային Ղարաբաղի Մարտունու վրայ եւ որ ամենակարեւորն է՝ մեր շուրջ 25 հազար զինուոր կը յայտնուէր շրջափակման մէջ ընկնելու վտանգի տակ», ըսաւ Փաշինեան:
Վարչապետը շեշտեց, որ Նոյեմբեր 9-ի յայտարարութիւնը պատերազմը դադրեցնելու 5-րդ փորձն էր, Հոկտեմբեր 7 -ին, 9-ին, 13 -ին 19-ին հրադադար հաստատելու բանակցութիւնները արդիւնք չեն տուած, քանի որ Ալիեւը պարբերաբար նորանոր պահանջներ ներկայացուցած էր հայկական կողմին։ Ընդ որում, ըստ Հայաստանի ղեկավարին, արդէն Հոկտեմբեր 19-ին Պաքուն կը պահանջէր վերադարձնել ոչ միայն 7 շրջանները, այլեւ Շուշի պէտք է վերադառնային ատրպէյճանցիները, կառուցուէր Շուշի տանող նոր ճանապարհ եւ այլն։
«Այսինքն՝ ըստ Ատրպէյճանի այդ պահի առաջարկի, Շուշիում պէտք է լինէր առնուազն 95 տոկոս ատրպէյճանական բնակչութիւն, նրանք պիտի Շուշին Ատրպէյճանին կապող առանձին ճանապարհ ունենային, որը պէտք է դուրս լինէր Լաչինի միջանցքից եւ լինէր իրենց վերահսկողութեան ներքոյ: Սա նշանակում է, որ այնտեղ կարող են լինել նաեւ ատրպէյճանական զինուած ստորաբաժանումներ, սա էլ իր հերթին նշանակում է, որ խօսքն առանց չափազանցութեան Շուշին Ատրպէյճանին յանձնելու մասին էր: Այն ժամանակ այս առաջարկը չընդունելու իմ հիմնավորումներից մէկը, սակայն, հետեւեալն էր, դա նշանակում էր, որ Լաչինի միջանցքը չի գործելու, որովհետեւ ատրպէյճանցիները ցանկացած պահի կարող էին այն փակել, որովհետեւ Շուշին Լաչինի միջանցքի մէջ չէր մտնելու, իսկ Լաչինի միջանցքն անցնելու էր Շուշիից մի քանի մեթր այն կողմ: Վերջին շրջանի իրադարձութիւնները այն ժամանակուայ իմ կանխատեսումն ապացուցեցին բոլորիդ յայտնի հանգամանքներով», ներկայացուց Նիկոլ Փաշինեան:
Սակայն Պաքուն պատերազմը դադարցնելու համար այս ամէնէն բացի Հոկտեմբեր 19-ին եւս մէկ պայման յառաջ կը քաշէր՝ միջանցք Մեղրիով, ինչ որ, ըստ Փաշինեանի, ինք մերժած է. «Այսպիսով Հոկտեմբերի 19-ի առաջարկի ծիրին մէջ պատերազմը կանգնեցնելու պայմանները հետեւեալն էին՝ բոլոր 7 շրջաններն անցնում են Ատրպէյճանի վերահսկողութեան տակ, Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը թողնւում է անորոշ, ԼՂԻՄ այդ պահին արդէն կորսուած տարածքները մնում են Ատրպէյճանի վերահսկողութեան ներքոյ, Շուշին վերը նկարագրուած սենարով յանձնւում է Ատրպէյճանին, Մեղրիում տեղակայւում են խաղաղապահներ եւ փաստացի ստեղծւում է միջանցք, այսինքն, մեր վերահսկողութեան ներքոյ չգտնուող շերտ՝ Ատրպէյճանը Նախիջեւանի ինքնավար հանրապետութեանը կապող: Նման պայմաններին ես չէի կարող համաձայնուել, որքան էլ հասկանում էի իրադրութեան ծանրութիւնը»:
Վարչապետը, սակայն, շեշտեց, որ իր համար կարմիր գիծ եղած է Շուշին եւ խաղաղապահներու տեղակայումը Մեղրիի մէջ։ Ապա մանրամասնեց, թէ ինչպէս, իր համոզմամբ, ինկաւ Շուշին։ Փաշինեանի խօսքով՝ Արցախի նախագահը եւ Հայաստանի զինուած ուժերու շտաբը իրարամերժ յայտարարութիւններ կ’ընէին:
«Երբ Լեռնային Ղարաբաղի նախագահը լուր էր հաղորդում Գլխաւոր շտաբը չէր հաստատումը լուրն, անգամ հերքում էր, իսկ որոշ ժամանակ անց ստիպուած էր լինում խոստովանել, որ Լեռնային Ղարաբաղի նախագահի տուած տեղեկատուութիւնն է ճիշդ: Այս անգամ էլ այդպէս եղաւ, երբ լուր եկաւ, թէ ատրպէյճանցիները կրակել են Ստեփանակերտ-Լաչին ճանապարհով շարժուող քաղաքացիական ինքնաշարժի վրայ: Ըստ էութեան, այս կէտից սկսուեց Շուշիի սողացող անկումը», ըսաւ վարչապետը:
Փաշինեան վստահեցուց, որ ամէն ինչ ըրած է, որ Շուշին պահեն, բայց Նոյեմբեր 7 -ի կէսօրին շտաբի պետ Օնիկ Գասպարեանը հաղորդեց Շուշիի անկման մասին. «Սա ծանր լուր էր ինձ համար, որովհետեւ իմ բոլոր խօսակցութիւններում, հրահանգներում, հրամաններում, խորհրդակցութիւններում ասել էի, որ Շուշին պէտք է պահուի եւ ստացել էի հաւաստիացում, որ կը պահուի: Շուշիի անկման լուրը լսելով առաջին արձագանգս պահանջն էր՝ «կատարէք այն, ինչ խոստացել էք», այսինքն, պահէք Շուշին, Շուշին պահել, ետ վերցնել: Մինչեւ եռակողմ յայտարարութեան ստորագրման պահը ինձ զեկուցում էին, որ Շուշիի մի մասը Պաշտպանութեան բանակի վերահսկողութեան տակ է»:
Պատերազմը դադրացնելու շուրջ բանակցային գործընթացը ներկայացնելով վարչապետը ըսաւ, որ Նոյեմբեր 9-ի ստորագրուած եռակողմ յայտարարութեան շուրջ բանակցութիւնները սկսած են Նոյեմբեր 6-էն: Մինչդեռ յայտարարութիւնը ստորագրելու նոյն օրը՝ Նոյեմբեր 9-ին, ըստ Փաշինեանի, Պաքուն չէ համաձայնած ստորագրել այդ փաստաթուղթը եւ նոր պահանջ ներկայացուցած է։ Եւ, ի վերջոյ, երեկոյեան, Փաշինեանը նոր փաստաթուղթ ստորագրած է, որ աւելի վատն էր, քան առաւօտեան ստորագրածը։
«Քննարկումների արդիւնքում հասանք մի բնագրի, որտեղ ոչինչ չէր ասւում Շուշիի մասին, ոչինչ չէր ասւում Հայաստանի տարածքում միջանցք ստեղծելու մասին, այլ խօսւում էր ռազմական գործողութիւնների դադարի, 7 շրջանների վերադարձի, Լաչինի միջանցք ստեղծելու, այդտեղ եւ Լեռնային Ղարաբաղում ռուս խաղաղապահների տեղակայման մասին: Նոյեմբերի 9-ի առաւօտեան ես ստորագրեցի այդ բնագիրը, բայց այն պահին, երբ Ռուսաստանի Դաշնութեան նախագահն ասաց, որ Ատրպէյճանն առաջարկում է բանգրի մէջ աւելացնել կէտ Տաւուշի մարզի անկլավների վերադարձի մասին, ես յայտարարեցի, որ բացառւում է, որ այդպիսի փաստաթուղթ ստորագրեմ, ու պաշտօնապէս արձանագրուեց, որ մենք փաստաթուղթ չենք ստորագրել: Որոշ ժամանակ անց պարզուեց, որ համաձայնութիւն է ձեռք բերուել այդ կէտը հանել փաստաթղթից, ի վերջոյ, բարդ, տեւական քննարկումներից յետոյ ես ստորագրեցի այն փաստաթուղթը, որը յայտնի է բոլորիդ, որն, ի հարկէ, ավելի վատն էր, քան առաւօտեան տարբերակը, բայց աւելի լաւն էր առաջարկուող միւս տարբերակներից, որոնցից մէկը Մեղրիի միջանցք էր նախատեսում, միւսը՝ Տաւուշի մարզի անկալվների վերադարձ», ներկայացուց կառավարութեան ղեկավարը:
Կարո՞ղ էինք խուսափիլ 44-օրյայ պատերազմէն, հարցուց Փաշինեանը եւ ինքն ալ պատասխանեց՝ այո՛, եթէ նախորդ 25 տարիներու ընթացքին լուծած ըլլայինք Ղարաբաղի հարցը։
