ՀԵՆՐԻԿ ԱՆԱՍԵԱՆ
Այս օրերին, երբ հողագունդը տապակւում է «Քորոնա» ժահրի (Virus) ճիրաններում, անորոշութիւնից մտահոգ մարդիկ տանը նստած, հիմնականում տարեցներ, օրեր, ժամեր շարունակ, հեռուստացոյցի առջեւ են անցկացնում: Համակարգչից օգտուող շատ օգտատէրեր էլ արդէն յոգնել են իրենց համակարգիչների դիմատետրերում (Facebook) վխտացող ասէկոսէներից, հայհոյանքներից ու զազրախօսութիւններից եւ զբաղւում են ընթերցանութեամբ, եւ կամ էլ` հեռուստատեսային հաղորդումներ դիտելով:
Լաւ է, որ հայկական հեռուստաալիքները հրատապ լուրեր հաղորդելու հետ մէկտեղ, առանձին ժամեր են յատկացնում հայաստանեան` Հայֆիլմ ստուդիայի կողմից արտադրուած հնավուրց` 50-70 տարուայ վաղեմութիւն ունեցող համազգային, համաժողովրդական սէր վայելող ֆիլմերի ցուցադրմանը:
Իրականում, մեծ բարեբախտութիւն է այսօր հայկական հեռուստատեսային ալիքներ ունենալը` գէթ մեծահասակների համար, որոնք պարտադրուած են տանը մնալ, թէեւ միշտ չէ որ գոհացուցիչ են այդ հաղորդումները:
Մարտի 17-ին Հորիզոն հեռուստատեսային ալիքով, առաւօտեան լուրերից յետոյ, ժամը 11-ին մէկ ժամ տեւողութեամբ, իրար ետեւից ցուցադրուեցին Հայֆիլմի կողմից արտադրուած, ոսկէ ֆոնդի արժանացած երեք կարճամետրաժ ֆիլմեր («Տժվժիկ», «Տէրն ու Ծառան», «Ոսկէ Ցլիկ»): Մեր ողջ կեանքի ընթացքում հարիւրաւոր անգամներ ենք դիտել այս ֆիլմերը, եւ ամէն անգամ էլ` կարծեօք` առաջին անգամ:
«Տժվժիկ» ֆիլմի առաջին իսկ դրուագներից աչքիս առջեւ կենդանացաւ ֆիլմի գրական նիւթի (սցենար) հեղինակ, պաշտօնական հաղորդագրութեամբ «Բոլոր ժամանակների լաւագոյն դերասան» որակումով Երուանդ Մանարեանը, որը մէկ ամիս առաջ 96 տարեկան հասակում հրաժեշտ տուեց կեանքին:
Միայն վերջին երկու-երեք շաբաթուայ ընթացքին պաշտօնական հաղորդագրութիւններով յիշուեց հայրենի բազմաշնորհ արուեստագէտ, լուրջ մտաւորական, բեմադրիչ եւ դերասան Երուանդ Մանարեանի մասին: Ես սպասում էի, որ համապարփակ, ծաւալուն մի յօդուած, գրութիւն կը կարդամ որեւէ լրագրի կամ պարբերականի մէջ, սակայն, ինչպէս սովորաբար լինում է, ինչպէս ժողովուրդն է ասում` «Ինչ լինում` գնացողին է լինում»: Եւ ես, խղճի մտօք, հոգեկան պարտք համարելով, պիտի փորձեմ իմ գնահատականը տալ թէ իր եւ թէ իր արտիստական-կատարողական յաղթարշաւի սկիզբը հանդիսացող «Տժվժիկ» կարճամետրաժ ֆիլմի մասին: Սակայն, վստահ եմ, շատերին է յայտնի նրա կողմից մեր մշակութային կեանքում աւելի քան 70 տարուայ ընթացքում տարուած ազգանուէր գործունէութիւնը:
Հապայ` նրա կեանքի վերջին 30 տարուայ քաղաքական-հասարակական գործունէութիւնը, ընդդիմադիր կեցուածքը իշխանութիւնների վարած ապազգային քաղաքականութեան դէմ: Երուանդ Մանարեանը եզակի մտաւորականներից մէկն էր, որ մինչեւ իր կեանքի վերջը հաւատարիմ մնաց իր սկզբունքներին ու մնաց ժողովրդի հետ:
Եւ, ինչպէս սովորաբար լինում է, նա քիչ թէ շատ լրջմիտ մօտեցումով ու մասնագիտօրէն արժեւորուեց որպէս արուեստագէտ, հայասէր ու հայրենասէր անձնաւորութիւն` իր մահից յետոյ, քան իր ողջ գիտակցական կեանքում: Ո՞վ է տեսել, որ զառամեալ ծերունուն, 94 տարեկան հասակում Ժողովրդական Արտիստի կոչում շնորհեն: Այս քայլով ներկայ իշխանութիւնները փորձեցին մաքրել նախորդների կողմից 70 տարի շարունակուող այպանելի անտարբերութեան քողը մեծ բեմադրիչի, դերասանի եւ մտաւորականի վրայից, յուսալով թէ հետագայում ոչ ոք չի յիշի, թէ երբ է այդ մեծ պարգեւին արժանացել անուանի մարդն ու արուեստագէտը: Գոնէ մենք, իր ժամանակակիցները լաւ էլ յիշում ենք, յիշում ենք նաեւ նրա բոցաշունչ ելոյթները համազգային, համաժողովրդական բնոյթի ընդվզումի հաւաքների ժամանակ:
Եւ, հետաքրքիրն այն է, որ Երուանդ Մանարեանի մահով, հին երեւանցիների մտապատկերում վերակենդանացան 1960-70-ական թ. թ. հայաստանեան թատերական, օփերային եւ ֆիլմարուեստի ամենագնահատելի, արժէքաւոր դրսեւորումները:
Յիշեցէք Մանարեանի հետ կապուած հանճարեղ (միանգամայն ճշգրիտ արժեւորում) «Տժվժիկ» կարճամետրաժ ֆիլմը, որի սցենարը (գրական նիւթ) պատկանում է իրեն: Քանի հարիւր անգամ ենք դիտել «Տժվժիկ»-ը, ու ամէն անգամ հիացել Հայ Թատրոնի հսկաներ Հրաչեայ Ներսիսեանի, Ցոլակ Ամերիկեանի եւ Արման Կոթիկեանի դերասանական վարպետութեամբ:
Երբ դժուարագոյն, մեծածաւալ կերպարներ (Համլետ, Լիր, Պաղտասար Ախպար, Պեպօ) մարմնաւորած հանճարեղ Հրաչեայ Ներսիսեանին հարցրել են թէ որն է իր ամենասիրած կերպարը, պատասխանել է` «Ներսէս ախպարը» («Տժվժիկ»-ից):
Ինձ մշտապէս հիացմունք է պատճառել այս երեք խոշորագոյն արտիստների ոչ միայն դերասանական վարպետութիւնը, այլեւ պոլսահայ հրապուրիչ բարբառի գերազանց իմացութիւնն ու հրաշալի արտաբերումը:
60 տարի առաջ ստեղծուած այս հրաշք ֆիլմի գրական նիւթի (սցենար) փայլուն արեւմտահայերէնը ինձ մշտապէս հիացրել է ու միշտ զարմացել եմ, թէ ինչպէ՞ս է յաջողուել Ատրպետին` այդքան հարազատօրէն վերարտադրել պոլսահայ միջավայրը, բառն ու բանը, զգլխիչ հումորը:
Շատ լաւ իմանալով, որ «Տժվժիկ» պատմուածքի հեղինակ Ատրպետը (Սարգիս Մուպեաճեան) արեւելահայ գրող է, Կարսեցի, երկար տարիներ ապրած Պարսկաստանում եւ Լենինականում, որքան էլ տիրապետեր արեւմտահայերէնին (յատկապէս պոլսահայերէնին,- Հեն. Ա.), հազիւ թէ կարողանար անթերի լեզուով ընթերցողին մատուցել տրագիկոմեդիա յիշեցնող պատմութիւնը: Կասկածներս փարատելու համար որոշեցի երկա~ր տարիներ անց նորովի ընթերցել Ատրպետի «Տժվժիկ» պատմուածքը: Եւ ի՞նչ պարզուեց.
– Աստուա~ծ իմ, այս ի՞նչ բան է,- մտածում եմ, արեւմտահայերէնի, մանաւանդ` պոլսահայերէնի նշոյլն անգամ չկայ Ատրպետի`առաջին հայեացքից պարզունակ թուացող պատմուածքի մէջ: Իսկ երկխօսութիւններ (Dialogs)` ընդհանրապէս գոյութիւն չունի պատմուածքի մէջ: Սա մի իրական պատմութիւն է, որը տեղի է ունեցել 19-րդ դարի կէսերին` Պարսկաստանի հայաշատ գաւառներից մէկում: Եւ, Ատրպետը 3-րդ դէմքով պատմում է իրականութիւնը` պարսկահայերէնին մօտ գաւառական բարբառով:
Գրեթէ ոչինչ չասող այդ պատմուածքի նիւթը Երուանդ Մանարեանը հանճարեղ մտայղացմամբ վեր է ածել իրարէյաջորդ համոզիչ գործողութիւնների, որոնք իրականացնող հերոսները կարծես թէ քոքով-պորտով պոլսահայեր լինեն: Մանարեանը պահել է Ատրպետի նկարագրած վայրերը (փողոց, մսավաճառի խանութ, սրճարան, բաղնիք, եկեղեցի), որոնց մէջ հերոսները իրար հետ հաղորդակցւում են միանգամայն անթերի պոլսահայերէն լեզուով` մշակուած սուր եւ դիպուկ հումորային երկխօսութիւններով:
Կասկած չկայ, որ ծնունդով պարսկահայ Երուանդ Մանարեանը «Տժվժիկ»-ի սցենարը գրելիս մեծապէս օգտուել է երեք թրքահայ հանճարեղ արտիստների պոլսահայերէն լեզուի իմացութիւնից:
«Տժվժիկ» ֆիլմով Երուանդ Մանարեանը իրաւամբ կերտել է իր «Անձեռակերտ Յուշարձան»ը, որի գլխաւոր բաղադրատարրերն են`բեմադրիչ Արման Մանարեանը (Երուանդի եղբայրը), մեծամեծ դերասան Հրաչեայ Ներսիսեանը, Ցոլակ Ամերիկեանը, Արման Կոթիկեանը եւ երաժշտութեան հեղինակ Էդուարդ Պաղտասարեանը:
