ԳՐԻ ԱՌԱՒ՝ ՄԱՐԻԷԹ Մ. ՕՀԱՆԷՍ
Կիրակի, Նոյեմբեր 3, 2019 Պոլսահայ Միութեան Մշակութային Յանձնախումբը կազմակերպած էր գիրքի ծանօթացման երեկոյ մը « Այնթապ 1915, Ցեղասպանութիւն եւ Յանցագործներ» խորագրով, որուն հեղինակն է Պատմաբան Դոկտ. Իւմիթ Գուրթ:
Բացման խօսքով հանդէս եկաւ Մշակութային Յանձնախումբի ատենապետ՝ եւ Միութեան Հոգաբարձու՝ Տոքթ. Յովհաննէս Գուլակ Աւետիքեան, որ բացատրութիւն տուաւ գրքին մասին եւ ընթերցեց պատմաբանին հակիրճ կենսագրականը:
Հրաւիրուեցաւ դասախօսը որ նախ շնորհակալութիւններ յայտնեց հրաւիրուած ըլլալուն համար: Ապա յայտնեց թէ սոյն գիրքը նախ թրքերէնով գրուած է եւ որ շատ բամբասանքներ եւ խնդիրներ յարուցած է Թուրքիոյ մէջ: Ան տասը տարիներ հետազօտութիւններ կատարած է Հայոց Ցեղասպանութեան մասին եւ որ շատ յոգնեցուցիչ եւ խնդրայարոյց էր որովհետեւ պէտք էր որ երեք յանցագործներու աշխարհը մտնէր որոնք մասնակցած էին չարամտօրէն կանխամտածուած ծրագիրներու մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան առնչութեամբ: Պատմաբանը փորձած է վերլուծել դրդապատճառները այս երեք յանցագործներուն, հրապարակ բերելով անոնց գործունէութիւնները եւ վերածելով զանոնք պատմութեան խորագրի:
Գիրքը կը պարունակէ Հայկական, օսմանեան-թրքական, բրիտանական և ֆրանսական արխիւներուն մէջ առաջնային աղբիւրներէն իր կատարած նկարահանումները, յուշագրութիւնները, անձնական թերթերը, ցուցմունքներու վկայագրերը և յանցագործներու սերունդներու հետ հարցազրոյցները, Այնթապ 1915. «The Perpetrators» գիրքը կը կեդրոնանայ երեք սովորական յանցագործներու կեանքին վրայ, որոնք կը մեղադրուին ուղղակիօրէն մասնակցելով, չնայած տարբեր աստիճանի, հայերու տեղահանութեան և բնաջնջման և անոնց ունեցուածքի թալանմանը 1915-1917 թուականներուն Օսմանեան շրջանի Այնթապի մէջ, այնուհետև Հալէպի նահանգի մէջ: Այնթապն այսօր յայտնի է որպէս Կազիայնթապ, որ կը գտնուի Եփրատի արևմուտքէն 55 քմ դէպի արևմուտք և ժամանակակից թուրք-սուրիական սահմանէն 45 քմ դէպի հիւսիս: Այդ երեք տղամարդիկն էին Ալի Ճենանի (1872-1934), Ահմետ Ֆայիկ Էրներ (1879-1967) և Մեհմեթ Եասին Սանի Քութլուղ (1889-1973): Հիմնուելով զանազան աղբիւրներու, դէպքերու իրադարձութիւններու եւ դրդապատճառներու վրայ, որ վերափոխեց այս երեք կերպարները Ցեղասպանութեան գործօն մասնակիցներու, որոնք կը մտնեն այս գիրքին զննումի տեսադաշտին մէջ:
Դոկթ, Գուրթ շեշտեց թէ 1915 թուին Այնթապը Ցեղասպանութեան ոճրագործութեան հիմնախնդիրներու խթանիչն էր, որպէս մարդկութեան պայման և փորձ, Ալի Ճէնանին՝ որպէս պատեհապաշտ դաւանակից ոճրագործ կեանքի պատմութիւններու շուրջ, որ դիրքաւորուած է՝ ելլելով իրավիճակէն, անձէն և ենթադրութենէն: Ահմէթ Ֆայկ Էրներ՝ որպէս հիմնական յանցագործ, որ միացուած է միութենական գաղափարախօսութեանը և մտածելակերպին և Մեհմեթ Եասին Սանի Քութլուղ՝ որպէս սրարշաւի ոճրագործ, որ ցանկացած էր պետութեան վերին աստիճանաշարին, բարձրանալու պարզ ռազմական առաքելութենէն դէպի տեղակալ և մինչև Անկախութեան Դատարանին անդամակցիլը:
Թէև գոյութիւն ունի գրականութեան մեծ մարմին մը, որ կը վերաբերի Հայոց Ցեղասպանութեան, սակայն որոշակի բացերը կը պահպանուին: Ցեղասպանութեան գործընթացներն ու իրադարձութիւնները յայտնաբերուած և ուսումնասիրուած են, բայց ցեղասպանութիւնը բնութեան ուժի մը կողմէ նախաձեռնուած երևոյթ չէ: Ընդհակառակը, օսմանեան հայերու համակարգուած ոչնչացումը նախագծած և իրականացուցած են անհատներու զինուորական միաւորներ, որոնց մեծամասնութեան մասին շատ յայտնի չեն այսօր: Գուրթի նպատակը այստեղ վերականգնելն է այսպիսի յանցագործներէն մէկը՝, Այնթապ քաղաքի, ժամանակակից Կազիանթէպի պատմութիւնը, որ տեղակայուած է Կիլիկիոյ (այսօր ՝ Անատոլիայի հարաւային մասը) և Սուրիոյ, ինչպէս Միջերկրական ծովուն մէջ, այնպէս ալ Ծոցի մօտակայքը՝ Ալեքսանտրէթ: Այդպիսով բացայայտելով յանցագործները և անոնց գործօն ներգրաւուածութիւնը տեղական / մարզային մակարդակով հայերու ոչնչացման գործին մէջ: Գուրթ կը փորձէ լոյս սփռել նման յանցագործներու վրայ՝ վերլուծելով անոնց նախապատմութեան և ասպարէզի նպատակի առանձնայատկութիւնները: Ցեղասպանութեան մարդկային հարթութիւնը կարևորելը հնարաւորութիւն կու տայ ստուգել` անոնց դրդապատճառներն ու արարքները, որոնք, ի վերջոյ, պատասխանատուութիւն կը կրեն կեանքի աղիտալի կորուստին համար: Գուրթ կը կեդրոնանայ Ալի Ճէնանիի (1872–1934) կեանքի պատմութեան վրայ. անոր նախապատմութիւնը և ներգրաւուածութիւնը 1915-ին հայոց տեղահանութեան ու ցեղասպանութեան նկատմամբ, ինչպէս նաև անոր ասպարէզը յետխորհրդային Թուրքիոյ մէջ:
Դոկտ. Գուրթ Ցեղասպանութեան ընթացքին կատարուած ցաւալի պատմութիւններու իրականութեան մանրամասն օրինակներով խօսեցաւ ներկաներուն:
Տեղի ունեցաւ հարց պատասխանի պահ զոր վարեց Միութեան Հոգաբարձութեան ատենապետ՝ Իրաւաբան Էտվին Մինասեանը: Հարցազրոյցը կեդրոնացաւ մեծամասնութեամբ Այնթապի եւ այլ քաղաքներու մէջ տեղի ունեցած իրադարձութիւններուն մասին, որոնք ոչ միայն յանցագործներու կողմէ կատարուած էին, այլ նաեւ պարզ անհատներու կողմէ:
Հարց տրուեցաւ եթէ ջարդէն ետք իրենց կալուածներուն վերադարձողներ եղան եւ եթէ երբեք կրցան վերստին ունենալ զանոնք: Դոկտ. Գուրթ պատասխանեց թէ. «այո Դեկտեմբեր ամսու 1918ին վերապրող մօտ 12,000 վերադարձողներ եղան, Փորթ Սայիտէն եւ Սուրիոյ տարբեր քաղաքներէն, երբ քաղաքը գրաւուած էր Բրիտանացիներո կողմէ, որոնց առաջին գործը եղաւ ձերբակալել ինչքերն ու կալուածները թալանումի ծրագրողները, եւ գտնել հայ այրիներն ու երեխաները որոնք պատանդ առնուած էին իսլամական տուներու մէջ: Անոնք սկսան ձերբակալել սոյն յանցագործները ղրկելով զանոնք Եգիպտոս զինուորական փորձերու համար: Սակայն տրուած ըլլալով որ Եգիպտոսի մէջ չկար զինուորական փորձեր, անոնք ղրկուեցան Մալթա, սակայն Եասին Պէյը կրցաւ փախչիլ, ծպտուած ըլլալով հովիւի ցնցոտիներու մէջ, իսկ միւս երկուքը՝ Ալի Ճէնանի եւ Ահմէտ Ֆաիկ Պէյը ղրկուեցան Մալթա»:
1918-1919ի միջեւ, Ֆրանսական գրաւման ընթացքին կարգ մը հայեր կրցան իրենց ունեցուածքները վերստանալ: Հարց տրուեցաւ յանցագործերուն սերունդներու դիրքորոշումներուն մասին հանդէպ պատմաբանին: Ան պատասխանեց թէ անոնք (Ալի Ճենանիի) թոռները գերազանցօրէն դրական էին ամբողջովին անկեղծ դիրք բռնելով իրենց նախահայրերուն արարքներուն հանդէպ: Ըլլալով մտաւորական անձիք անոնք ընդունեցին իրենց նախահայրերուն հանդէպ կատարուած ամբաստանութիւնները: Սակայն Եասին Պէյի թոռը չընդունեց սոյն ամբաստանութիւնները հակառակ դոկտ. Գուրթի փոխանցած փաստարկումներուն եւ մնաց պաշտպանողական իր մեծհօր արարքներուն հանդէպ:
Պատմաբանը մնացեալ բոլոր հարցումներուն տուաւ գոհացուցիչ պատասխաններ: Կայացաւ յիշատակի պատկերի պահ նաեւ պատշաճ հիւրասիրութիւն:
