Մեծ Եղեռնի պատճառած կործանումին ու աւերին վերապրող հայ մտաւորականութիւնը սկսաւ խորհրդածել դէպքին անհեթեթութեան շուրջ։ Թերեւս բնականօրէն, վերապրող գրագէտները իրենց տեսածը թուղթին հաղորդեցին, ինչ որ ծանօթ դարձաւ «եղեռնապատում» անունով։ Ժընեւի համալսարանի հայագիտութեան ամպիոնի վարիչ փրոֆ. Վալենթինա Գալցոլարի-Պուվիէն վերջերս այս նիւթին շուրջ խօսեցաւ, կեդրոնանալով 1917-1922 թուականներու գրագէտ-վերապրողներուն վրայ։ Հայկական Ուսմանց Ծրագիրէն պրն. Ռաֆայէլ Գրիգորեանը ներկայացուց դասախօսը։
Փրոֆ. Գալցոլարի իր դասախօսութեան սկսաւ այն հաստատումով, որ եղեռնապատումը, առաջին հերթին, հակազդեցութիւն մըն էր ցեղասպանութեան եւ վկայութիւն մը՝ գրագէտներու փորձընկալումին մասին։ Ան նշեց երկու գլխաւոր ձեւեր, որոնք այս գործին գրաւոր արտայայտութիւնը դարձած են։ Առաջինը «գիրք-պատկեր»ն էր (livre-image), որուն նպատակը եղած է ընթերցողին յայտնել, թէ դէպքերըինչպէ՞ս պատահած էին, իսկ երկրորդը՝ «գիրք-վերակազմութիւն»ը (livre-reconstitution), որ փորձած է բացատրել, թէ դէպքերը ինչո՞ւպատահած են։ Ամենէն ժողովրդական ընտրութիւնը՝ «գիրք-պատկեր»ը, ընթերցողը դէպքերու վկայ դարձնելու ձեւ մըն էր՝ պատկերներու, տպաւորութիւններու, դրուագներու եւ յուշերու ընդմէջէն։
Փրոֆ. Գալցոլարի առաջին հերթին ակնարկեց Զապէլ Եսայեանին, որուն գրական ասպարէզի հիմնական բաժինը սկսած էր 1909ին Կիլիկիա երթալէ ետք՝ իբրեւ անդամ Պոլսոյ Պատրիարքարանի պատուիրակութեան մը։ 1911ին ան հրատարակած էր «Աւերակներու մէջ» գործը, որ կիլիկիահայութեան թշուառ վիճակը կը նկարագրէր Ատանայի ջարդերէն ետք։ Գալցոլարի ակնարկեց քիչ ծանօթ գործի մը՝ «Գրագէտի մը յիշատակներ», զոր Եսայեան գրած էր 1915ին Պուլկարիա փախուստ տալէ ետք, պատմելով Ապրիլ 24ին ձերբակալութիւններուն մասին։ Նման գործի մը գրառումին ենթադրած վտանգը կանխելու համար, գրագիտուհին ծպտուած էր «Վիգէն» արական գրչանունի ետին։ 1917ին Եսայեան հրատարակած է «Ժողովուրդի մը հոգեվարքը», ուր եղեռնապատումին հանդէպ անոր մօտեցումը կը փոխուի, երբ ան կը պատմէ այլ կերպարի մը՝ Հայկ Թորոյեանի յուշերը։ Կը տեսնենք, թէ ինչպէ՞ս քաղաքական մթնոլորտի փոփոխութիւնը՝ «Աւերակներու մէջ»էն մինչեւ «Ժողովուրդի մը հոգեվարքը» երկարող ժամանակաշրջանին, ազդած է Եսայեանի մօտեցումին վրայ՝ հայոց տառապանքներուն մասին գրելու ատեն։ Առաջին գործին մէջ, ան բոլոր օսմանցի հայրենակիցներուն՝ թուրքեր եւ հայեր ներառեալ, կոչ կ՚ուղղէր իրավիճակին խաղաղ լուծում փնտռելու եւ գոյակցութեան միջոց ստեղծելու։ Այդպիսի նախաձեռնութեան մը անկարելիութիւնը բացայայտ դարձած ըլլալով, վերջին գործը միայն հայերուն եւ օտարներուն ուղղուած էր, քանի որ այս ժամանակաշրջանին հայերը կը պայքարէին իրենց հայրենիքին մէկ մասը պահպանելու եւ սեփական պետականութիւնը հաստատելու ի խնդիր։
Պոլսահայ ուրիշ գրագէտ մը՝ Երուանդ Օտեան, սուրիական անապատի տարագրութեան իր յուշերը գրի առած է «Անիծեալ տարիներ» գործին մէջ։ Այստեղ, Օտեան դժոխային տեսարաններ կը նկարագրէ, զորս «ոչ մէկ Տանթէ պիտի կարողանար երեւակայել», բայց չի մեկնաբաներ այն տեսարանները, որոնց ականատեսը եղած է։ Հետեւաբար, ասիկա տիպար «գիրք-պատկեր» մը դարձած է։
1918էն ետք, վերաշխուժացումի յոյսի կայծ մը կար Պոլսոյ մէջ։ Այս ժամանակաշրջանին, երբ տարագրութիւնը արդէն իր աւարտին հասած էր, գրական կեանքը կը վերակենդանանար։ Գրական հանդէսներ կը սկսէին կամ կը շարունակուէին, ինչպէս «Ամէնուն տարեցոյցը», «Շանթ» եւ «Բարձրավանք»։ Այս գրական գործունէութիւնը կը թուէր կազմել այն միջոցը, ուր սպաննուած հայերը կը ստանային իրենց երբեւէ չունեցած պատշաճ յուղարկաւորութիւնն ու թաղումը։ Այս շրջանի գրականութիւնը վկայութեան գրականութիւն էր. գրողները պէտք կը զգային այս ոճով գրելու, կարծէք պարտաւոր ըլլալով յաւերժացնել զոհերուն յիշատակը, բայց նաեւ՝ անոնց հոգիներուն հանգիստի վայր մը տալ։ Գոյութենական աշխատանք մըն էր նաեւ. Վերապրող գրագէտները կը ջանային իրենց վերապրումին իմաստաւորումը գտնել այն տրամաբանութեան մէջ, որ տեսածն ու փորձընկալածը վկայել էր իրենց նպատակը։
Փրոֆ. Գալցոլարի երկարօրէն անդրադարձաւ Գրիգորիս եպս. Պալաքեանին, որ տարագրութեան իր փորձառութիւնն ու տպաւորութիւնը արձանագրած է «Հայ Գողգոթա»յի մէջ՝ «գիրք-պատկեր»ի ուրիշ օրինակ մը։ Պալաքեան զգացած էր, որ անկարելի, «անպատմելի» գիրք մը պէտք է գրէր։ Տարագրութեան ժամանակ ան ձգտած էր ողջ մնալ՝ իր տեսածին պատմութիւնը յետագային գրելու համար, ու հետեւաբար գիրքը արդէն մարմին առած էր իր մտքին մէջ, մինչ ոճիրն ու գազանութիւնը տեղի կ՚ունենար իր շուրջ։ Այսպէսով, Պալաքեան մեծ ճիգ թափած է իր յիշողութեան մէջ ամբարելու բոլոր տեսածները՝ այդ յուշերը աւելի ուշ պատմելու համար։ Ասիկա կը յիշեցնէ Ողջակէզի վերապրող իտալացի հրեայ Փրիմօ Լեւին, որ նոյնպէս պնդած է, թէ իր գիրքը մտքին մէջ գրած էր՝ համակեդրոնացումի ճամբարները եղած ժամանակ։ Փրոֆ. Գալցոլարի նոյնպէս բաղդատական մը ըրաւ Կուլակի վերապրող Վարլամ Շալամովի հետ, որ աշխատանքային ճամբարներու կեանքին մասին գրած է։ Վերջինս ըսած է. «Այն տպաւորութիւնը ունէի, թէ այս գիրքը արդէն իմ միտքս էր, երբ Կուլակը կը գտնուէի»։
Այս գրագէտները՝ Հայկական Ցեղասպանութենէն մինչեւ Ողջակէզն ու ստալինեան սարսափները, իրենց փորձառութիւնը թուղթին փոխանցելու ծանրագոյն աշխատանքը դիմագրաւած են, որպէսզի ընթերցողը կարողանայ տեսնել անոնց աչքերուն միջոցով։ Ի դէպ, գրագէտները տարբեր առիթներով նշած են այս փորձառութիւններուն պարզապէս անպատմելի բնոյթը։ Լեւի կը նշէ, թէ բառեր ունինք այս աղէտներուն ընթացքին ժողովուրդներու կրած չարչարանքները նկարագրելու համար, բայց անոնք չեն կրնար չափել նման փորձառութիւններու խորութիւնը։ Պալաքեան միեւնոյն զգացումը կ՚արտայայտէ, երբ կ՚ըսէ, թէ կը զգար, որ կը մոռնար իր մայրենի լեզուն գրի առնելու ատեն, քանի որ բառերը իր միտքը չէին գար, կամ այլապէս՝ անբաւարար էին վայրագութեան էութիւնը արտայայտելու համար։ Նաեւ առկայ էր այն վախը, թէ այս գրագէտներուն վկայութիւնները վերապահութեամբ պիտի դիմաւորուէին իբրեւ չափազանցուած խօսքեր, որոնց հաւատք կարելի չէր ընծայել։ Գրագէտին մեծ խնդիրը այն է, որ ան չի կրնար նման դէպքերու ընդհանրութիւնը արտայայտել, քանի որ միայն զանոնք փորձընկալող վկան կրնայ անոնց ամբողջութիւնը ընդգրկել։
Այս գրագէտներուն միջեւ հասարակաց ուրիշ գիծ մը անոնց ընկալումն էր, թէ ի՞նչ էր իրենց գրածը։ «Ժողովուրդի մը հոգեվարքը»ի ներածականին մէջ, Եսայեան գրած է, թէ «սրբապղծութիւն համարեցի գրականութեան նիւթ դարձնել ամբողջ ժողովուրդի մը օրհասական տառապանքը», եւ հետեւաբար իր գործին մօտեցած է «պարզութեամբ եւ ակնածանքով»։ Օտեան նմանօրինակ զգացումի մը արձագանգը դարձած է, ընտրելով գրել ամենապարզ կերպով, զոր Գրիգոր Պըլտեան կոչած է «պարզութեան քաղաքականութիւնը», մինչ Շալամով հաստատած է. «Կը փորձեմ գրել ո՛չ թէ պատում մը, այլ բան մը, որ գրականութիւն չէ»։
Փրոֆ. Գալցոլարիի դասախօսութեան վերջին մասին կիզակէտը Պալաքեանն էր, որ փորձած էր վերանորոգել հին հայ գրական աւանդութեան բնորդը։ Արդարեւ, տառապանք եւ համբերութիւն նահատակութեան ժամանակ հայկական ինքնութեան հիմնական տարրեր էին Պալաքեանի համար, որ յարաբերութիւն մը հաստատած էր մահուան (նահատակութեան) եւ հաւաքական փրկութեան միջեւ։ Ան զոհերը բնութագրած էր իբրեւ քրիստոսանման կերպարներ, որոնք խաչուած էին իբրեւ զոհ՝ հայ ժողովուրդի ապագայ բարգաւաճումին, զոր կապած էր Հայաստանի Հանրապետութեան հաստատումին հետ։ Պալաքեան աշխատած է իմաստաւորել եղեռնագործութիւնները, կարծէք թէ ոչ առանց պատճառի եղած ըլլային։ Ասիկա մարտահրաւէր մըն էր բոլոր գրագէտներուն համար, սակայն Պալաքեանի լուծումը եղած է հաւատալ խժդժութիւններու անհեթեթութեան ու կառչիլ այն գաղափարին, որ հայութեան զոհաբերութիւնը ի զուր եղած չէր։
Դասախօսութեան հետեւող հարց ու պատասխանի բաժնին մէջ, լսարանի մէկ անդամը դիտել տուաւ, որ Պալաքեանի գործածած նահատակութեան լեզուն (հայերը մեռան, որպէսզի հայկական պետականութեան հաստատումն ու ծաղկումը կարելի դառնային) տակաւին կը յամենայ հայկական ընկերութեան մէջ այսօր, ինչ որ բացայայտ դարձաւ 2015ի հարիւրամեակի ոգեկոչումին ընթացքին։ Համաձայնելով այս նկատողութեան հետ, փրոֆ. Գալցոլարի հաստատեց, որ ցեղասպանութեան ետին նպատակ մը գտնելու փորձերը անօգուտ են, որովհետեւ դէպքը ինքնին անիմաստ էր։ Այնուհետեւ, քննարկուեցաւ հայկական համայնքներու նսեմացումի երեւոյթը, որ աղէտը կը ներկայացնէ «սպառողական» կերպով, անգիտանալով դէպքին խորութիւնը, ինչպէս նաեւ արմատներն ու հետեւանքները։